Twórcze rozmowy z dziadkami wokół języka rodzinnego

Jak przeprowadzić rozmowę o rodzinnych powiedzeniach z babcią, dziadkiem lub innym starszym krewnym (w czasach pandemii spotkania międzypokoleniowe może zastąpić rozmowa na komunikatorach czy przez telefon) – scenariusz zajęć dla starszych dzieci.

Niezależnie od formy spotkania, warto pamiętać o tych 5 zasadach:

1. Stwórz harmonogram rozmów – czy ma to być jedno dłuższe (np. godzinne spotkanie), czy wolicie np. trzy krótsze? Umów się na konkretną godzinę i uprzedź, ile zajmiesz czasu. Jeśli poczujesz w trakcie rozmowy, że potrzebujecie go więcej, upewnij się, że i twój rozmówca może kontynuować. Nawet jeśli planujesz, by wywiad był częścią dłuższej prywatnej rozmowy, ustal granice. Załóż, że np. pierwsze pół godziny poświęcicie na wywiad, a dopiero potem czas na luźną pogawędkę.
2. Zdecyduj, czy będziesz nagrywać wypowiedzi, czy notować. Warto robić jedno i drugie. Zawsze informuj, że nagrywasz rozmowę i jasno wskazuj, kiedy włączasz nagrywanie.
3. Zadawaj otwarte pytania, czyli takie, na które nie można odpowiedzieć po prostu „tak” lub „nie”. Nie sugeruj odpowiedzi.  
4. Zwracaj uwagę na rozmówcę, nie przerywaj, słuchaj uważnie. Rozmowa to nie „odhaczanie” kolejnych pytań z kartki. Rozwijaj najbardziej poruszające wątki.
5. Po napisaniu wywiadu pokaż go rozmówcy. Może będzie chciał coś zmienić, dopisać lub przypomni sobie coś interesującego? Jeśli zamierzasz rozmowę opublikować, uprzedź o tym rozmówcę. Dopytaj również, jak chce być podpisany – imieniem i nazwiskiem czy woli być np. „Babcią Witka”?

Oto propozycje scenariuszy „Rozmowy o słowach” z dziadkami (lub innymi seniorami w rodzinie)

Rozmowa 1.

Jak wyglądało życie domowe i rodzinne w czasach, kiedy byłeś/byłaś, Dziadku/Babciu, w moim wieku?

Zapytaj dziadka/babci, w którym roku był/a w tym samym wieku, co dzisiaj ty. Postaraj się ustalić dokładny rok. Będzie to punkt wyjścia do waszej rozmowy o tamtych czasach na następujące tematy (wszystkie lub do wyboru):

• Jakie były wtedy popularne piosenki?
• Jakie potrawy wtedy jadano?
• W jaki sposób witano się, żegnano?
• Jak dzieci spędzały czas wolny?
• W jaki sposób okazywano uczucia, szczególnie w relacjach romantycznych, czy pisano listy miłosne, czy odwiedzało się sympatię w domu, czy wypadało całować się w parku?
• Jakie wydarzenia historyczne były uznawane za ważne lub przełomowe?

Przez całą rozmowę zwracaj szczególną uwagę na język, w tym na wyrazy, których już się nie używa i/lub nie jesteś pewien/pewna ich znaczenia.

Przydatne źródła i porady:

Kalendarium dzień po dniu

Historia Polski dzień po dniu

Polska Kronika Filmowa (poszukaj w internecie)

książka “Kronika XX wieku”, Marian Michalik (red.) – w domu lub w bibliotece.

Plan rozmowy, który pomoże ci uporządkować informacje (do wydrukowania przed rozmową i notowania)

Zanim jednak przejdziesz do planu, zapamiętaj:

W rozmowie przede wszystkim pytaj o rzeczy, które cię zainteresowały/zaintrygowały i chcesz dowiedzieć się na ten temat więcej.

Pytania ogólne: mają odświeżyć pamięć; nie dotyczą kontekstu i sytuacji politycznej.

Przykłady:

• Ile pokoleń rodziny poznałeś/poznałaś?
• Kogo z rodziny lubiłeś/lubiłaś najbardziej i dlaczego?
• Gdzie najczęściej rodzina zbierała się na święta?
• Jak często wyjeżdżałeś/wyjeżdżałaś na kolonie czy ferie?
• Czy pisałeś/pisałaś do kogoś listy lub pocztówki?

Pytania pogłębiające: osobisty kontekst, więcej faktów i szczegółów

Przykłady:

• Dlaczego akurat to utkwiło ci w pamięci?
• Czy możesz mi opowiedzieć więcej na ten temat?
• Proszę, podaj mi więcej przykładów/opisz dokładniej, jak to wyglądało.
• Jak myślisz o tej sytuacji z dzisiejszej perspektywy?
• W jaki sposób wpłynęło to na twoje dorosłe życie? Czy podobnie zachowywałeś/zachowywałaś się wobec swoich dzieci?
• Jaką byś dał/-a radę sobie samemu z tamtych czasów? 

Jak zrobić notatkę z wywiadu w twórczej formie, do rodzinnego słowniczka?

Spróbuj nie spisywać rozmowy na zasadzie: pytanie – odpowiedź, ale wykorzystać informacje i historie poznane podczas rozmowy bardziej kreatywnie.

• Napisz charakterystykę dziadka/babci, jakby to był twój kolega/koleżanka, który żył kilkadziesiąt lat wcześniej. Zwróć oczywiście uwagę na ciekawe powiedzonka i określenia, które są dla ciebie nowe.

• By móc udostępnić efekty swoich działań w internecie, np. rodzinie na drugim końcu świata, wykorzystaj narzędzia cyfrowe, np. aplikację Padlet. Wybierz najciekawsze cytaty z wywiadu, dobierz do nich zdjęcia z rodzinnego albumu pokazujące koloryt epoki, w której żył dziadek/babcia (zeskanuj zdjęcia z rodzinnego albumu) lub zilustruj ich opowieść własnym rysunkiem lub całym komiksem. Warto podzielić się padletem i poprosić innych członków rodziny, by uzupełnili informacje, dopisali coś od siebie. 

Rozmowa 2.

Dziadku/Babciu, porozmawiajmy o miejscach ważnych w dziejach naszej rodziny i związanych z nimi opowieściach (przy rozmowach zdalnych potrzebna będzie funkcja video).

Przygotowania do spotkania

1. Jeśli masz problem z narzędziem do komunikacji online, poproś rodziców lub nauczyciela/nauczycielkę informatyki o pomoc. Zadbaj o bezpieczeństwo w sieci. Upewnij się, że babcia/dziadek również zna szczegóły techniczne, np. potrafi podzielić się widokiem ekranu pulpitu. Komunikatory, z których możesz skorzystać, to np. Zoom, Skype, Jitsi, ale też np. Signal (zwróć uwagę, jaki czas rozmowy jest możliwy przy bezpłatnej wersji programu – np. Zoom ma tu ograniczenia).
2. Poproś dziadka/babcię, aby przygotowali trzy grupowe zdjęcia rodzinne (na każdym powinny być przynajmniej trzy osoby), które zostały zrobione we wnętrzu lub w plenerze, ale pokazują sytuację rodzinną (np. wspólne wakacje, urodziny, uroczystości religijne, święta). Jeśli to możliwe, niech przynajmniej jedno ze zdjęć będzie z dzieciństwa, aby dziadek/babcia byli ze swoimi rodzicami, dziadkami itd.  

W rozmowie przede wszystkim pytaj o rzeczy, które cię zainteresowały/zaintrygowały i chcesz dowiedzieć się na ten temat więcej.

	Notatki z wypowiedzi
Zadaj trzy pytania ogólne do każdego ze zdjęć.
Zadaj przynajmniej jedno pytanie pogłębiające do każdego ze zdjęć.
Wybierz temat, który wywołuje najwięcej emocji u rozmówcy. Zadaj pytanie pogłębiające – spróbuj, aby było przekrojowe – dotyczyło wszystkich trzech zdjęć.

Pytania ogólne: mają odświeżyć pamięć, nie dotyczą kontekstu i sytuacji politycznej.

Przykłady:

1. Gdzie najczęściej rodzina zbierała się razem?
2. O czym najczęściej rozmawiało się podczas rodzinnych spotkań?
3. Ile pokoleń swojej rodziny poznałeś/poznałaś?
4. Czy członkowie rodziny mieli jakieś przydomki, zdrobnienia imion, przezwiska?
5. Czy przypominasz sobie jakieś charakterystyczne powiedzonka – zrozumiałe tylko w waszym rodzinnym kręgu, autorstwa babci, wujka czy stryjenki? Może ich użycie wiązało się z jakimiś zabawnymi sytuacjami?

Pytania pogłębiające: osobisty kontekst, więcej faktów i szczegółów.

Przykłady:

1. Dlaczego wybrałaś/wybrałeś akurat to zdjęcie?
2. Czy pamiętasz uroczystość/spotkanie, na którym zrobiono to zdjęcie?
3. Co najbardziej zapamiętałaś/zapamiętałeś z tej sytuacji?
4. Opowiedz o stroju, który masz tu na sobie. Jaka była wtedy moda – co noszono, jak się czesano?
5. Czy pamiętasz dania, które tu jecie?

Jak wykorzystać kreatywnie w słowniku doMowym zebrany materiał?

Nie spisuj rozmowy wg schematu: pytanie – odpowiedź, ale opracuj ten materiał twórczo.

1. By móc udostępnić efekty swoich działań w internecie, np. rodzinie na drugim końcu świata, wykorzystaj narzędzia cyfrowe, np. aplikację Padlet. Wybierz najciekawsze cytaty z wywiadu, dobierz do nich zdjęcia z rodzinnego albumu pokazujące koloryt epoki, w której żył dziadek/babcia lub zilustruj ich opowieść własnym rysunkiem lub całym komiksem. Warto podzielić się padletem i poprosić innych członków rodziny, by uzupełnili informacje/dopisali coś od siebie. 

• Zbuduj moodboard – czyli tablicę inspiracji oddającą klimat opowieści. Sięgnij po fotografie rodzinne, zrób i zamieść zdjęcia rodzinnych pamiątek. Do ich zestawienia możesz użyć np. bezpłatnego programu Canva czy aplikacji Video Collage Maker. Swoją pracą zilustruj tekst opowieści czy wybrane słowa w słowniku rodzinnym.

Twórz online inspirujące tablice mood board z Canva. Jak zrobić moodboard w aplikacji Canva?

Zadania kreatywne dopełniające oba typy rozmów

Rekonstrukcja

Zadanie składa się z dwóch części.

1. Poproś dziadka/babcię, aby pokazał ci i udostępnił swoje zdjęcia z okresu, kiedy był w twoim wieku. Najlepiej, aby była to fotografia, która pokazuje całą sylwetkę, nie tylko portret.

Spróbuj jak najwierniej odtworzyć to zdjęcie: poszukaj podobnych ubrań, może uda ci się uczesać w podobny sposób? Być może dziadek/babcia ma jeszcze przedmioty, które pojawiły się na fotografii? Poproś rodziców lub rodzeństwo, aby zrobili ci zdjęcie. Wklej je do słownika obok opowieści z dzieciństwa/młodości dziadków.

Inspiracji możesz poszukać w tym tekście (ang.): 43 Times People Recreated Their Grandparents Photos, And The Result Was Amazing.

Kolaż

Opracuj krótką historię do rodzinnego słownika na podstawie wywiadu z dziadkiem/babcią.

Przygotuj kolaż ze zdjęć swoich i dziadka/babci. Potraktuj kolaż, który stworzyłeś/stworzyłaś, jako ilustrację. A może napiszesz tę historię w pierwszej osobie, jako dziadek/babcia w dzieciństwie?

Robert Pruszczyński, filolog polski, trener